3- Batı Gök-Türk Devleti'nin Yeniden Kuvvetlenmesi ve Yıkılışı (She-kui ve T'ung Yabgu)
Ch'u-lo Kagan'ın 611 yılında Çin'e gidip, Sui imparatoru Yang'a bağlanmasıyla,
Batı Gök-Türklerinde hakimiyet yine Tardu'nun torunlarından She-kui'e geçti.
Tardu'nun torunu Na-tou-lu'nun oğlu olan She-kui [539],
kısa zamanda dağınık boyları bir araya toplamıştı.
Zaten başsız kalan milletin kendisi onu seçti [540].
Başkentini Kucanın kuzeyindeki San-mi-shan'da kurdu.
Eskiden olduğu gibi doğuda Altay dağları, Doğu Gök-Türkleri ile sınır olmuştu.
Tun-huang'ın batısındaki Yeşim Kapısı Geçidi denilen mevkinin dışındaki
yani bütün Doğu Türkistan onun idaresine girdi.
Batıda ise Hazar denizi ulaştığı son nokta olmuştu.
Doğu Gök-Türk devletine tamamen düşmanca bir tavır aldığı görülen She-kui
çok geçmeden öldü.
Maalesef o ve dönemi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır.
Ölümünden sonra yerine geçen küçük kardeşi T'ung Yabgu kagan oldu.
Cesur, zeki taktikçi bir şahsiyete sahipti.
Özellikle savaşta mükemmel olan T'ung Yabgu Kagan'ın ilk işi
kuzey bölgelerde yaşayan bütün Töles boylarını kendine bağlamak oldu.
Po-ssu (İran)'a karşı büyük bir rakip olarak ortaya çıkmıştı.
Güneyde Kaşmir'e kadar her tarafı kendi idaresine aldı.
Başkentini Kucanın kuzeyindeki San-mi-shan'dan Taşkent'in kuzeyindeki
Bin-pınar (Ch'ien-ch'üan)'e nakletti.
Bundan sonra Batı Türkistan'da meskun bütün Soğd devletçiklerinin hepsini
teker teker itaati altına aldı.
Bir ilteber ile onları yönetirken, tudun ile vergilerini topluyordu.
Dolayısıyla Çin'e giden vergilerin zenginliği artık kalmamıştı.
620 yılında Çin'e balık yumurtası sunmak için elçi gönderdi.
622 yılında Doğu Gök-Türkleri İl Kagan idaresinde T'ang imparatorluğunu
büyük bir baskı altına almıştı.
Aynı sıralarda kış mevsiminde kuvvetli bir ordu ile T'ung Yabgu,
İl Kagan'a hücum edecekti.
Çok korkan İl Kagan, elçi gönderip, onunla barış yaptı.
Daha sonra Çin'e elçi gönderen T'ung Yabgu
evlilik yoluyla ittifak yapmak istedi [541].
İmparator Kao-tsu, önce Batı Gök-Türklerinin kendilerinden çok uzak olduğunu,
acil bir durumda hiçbir faydası olamayacağını düşünerek, bu ittifakı reddedecekti.
Vezirlerden Feng Te-i, İl Kagan'ı yenmek için
mutlaka uzak ile işbirliği gerektiği, sonra Çin kuvvetlendiği zaman,
onları kolayca tesiri altına alabileceğini'' söyleyerek,
imparatorunu ikna etmeyi başardı.
Bunun üzerine Tao Li elçi olarak, T'ung Yabgu Kagan'ın yanına gönderildi.
İl Kagan bu sıralarda sürekli Çin'e saldırdığı için Batı Gök-Türkleri yolu tıkalıydı.
Bu sebepten evlilik gerçekleşemedi.
Arkasından 627 yılında erkin Chen-shu-t'ung,
Çin elçisi Tao Li ile birlikte T'ung Yabgu'nun elçisi sıfatıyla T'ang sarayına geldi.
On bin altın kemer, altından tel eşyalar ve bin baş atı hediye olarak sundu.
Ülkesi o kadar kuvvetli olmasına rağmen Karluk boylarının çoğu isyan etti [542].
Çin'e devamlı taaruzlar yapan İl Kagan,
''T'ang hanedanının kızıyla evlendiği takdirde gelinin kendi topraklarından geçeceğini,
o zaman yakalayacağını'' söyleyerek tehdit etti.
T'ung Yabgu, bundan dolayı endişelendi ve evlilik işi kesin olarak bitti.
Ülkesinde huzursuzluklar gittikçe artan T'ung Yabgu 630 yılında,
amcası Bagatur tarafından öldürülmek suretiyle ortadan kaldırıldı.
Kendisini Bagatur Hou-ch'u-li-pi Kagan ilan etti.
T'ung Yabgu'nun ölümüne çok üzülen Çin imparatoru T'ai-tsung,
onun cenaze töreninde yakılmak üzere mücevherli ipek elbiseler yolladı.
Bundan sonra tamamen karışıklıklar içine sürüklenen
Batı Gök-Türk ülkesi kendini toparlayamadı.
Hanedandan oldukları anlaşılan beyler kendi bölgelerinde
T'ang hanedanına bağlı halde varlıklarını sürdürdüler.
T'ung Yabgu, batı alemiyle de münasebetlerini,
üstün bir durumda devam ettirmişti.
619 yılında Batı Gök-Türk orduları,
onun kumandasında Sasanileri mağlup ederek,
Rey ve İsfahan şehirlerini ele geçirdi [544].
623 yılında Bizans imparatoru Heraklius ile Hazarlar ve Batı Gök-Türkleri,
Sasani ordularını bir ağır hezimete daha uğrattılar.
Gök-Türklerin Sasani hükümdarı Hüsrev Perviz'i yenmesi
İslam dünyasına büyük tesir yapmıştır.
Neticede zayıflayan Sasani imparatorluğu
İslam kuvvetlerince kolayca yıkılmıştır [545].
Ünlü Budist rahibi Hsüan-tsang 629 sonu,
630 başlarında T'ung Yabgu'yu ziyaret etmiştir.
Tokmak'taki otağında rahibi çok iyi karşılayan T'ung Yabgu,
626 yılında da Hintli rahip Prebhakaramitra'yı da kabul etmişti.
Onun, Hsüan-tsang'ı kabulü dolayısıyla,
bu rahibin bize Gök-Türk hayatı hakkında
çok zengin tasvirlerin kalmasına sebep olmuştur.
T'ung Yabgu, Kuzey Afganistan'daki Kunduz bölgesini
oğlu Tardu Şad vasıtasıyla idare ediyordu [546].
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 1 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 112-113, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl