Bilge Kagan

3- Bilge'nin Kagan Olması

Kapgan Kagan'ın aşırı sert ve zalimce idaresine Çinlilerin tahrikleri de katılınca,
708'i takip eden yıllarda II. Gök-Türk devletine karşı boy isyanları
bir biri ardına patlamıştı.
Özellikle 711'den sonra Türgiş, Karluk, Dokuz Oğuz ve Oğuz isyanları
devleti temelinden sarsmış adeta yok olma noktasına getirmişti.
Yukarıda da görüldüğü güzere biri bastırılırken bir başkası başlıyordu.
Nihayet bu isyanların birinde Kapgan Kagan,
Bayırkuları ağır bir mağlubiyete uğratmış, ancak,
dönerken tedbirsiz davranarak yanına az asker almış ve arta kalan Bayırkuların
saldırısı sonucu Söğüt Ormanı'nda hayatını kaybetmişti.
Sonuçta o sırada Bayırkuların yanında olan Çinli casus Ho Ling-ch'üan,
Kapgan'ın kesik başını alıp Çin'e götürmüştü (716 yılı 6. ay).

Kapgan'ın ölümü üzerine boşalan II. Gök-Türk devleti tahtına oğlu İnel (İ-nie) geçti ki;
o 699 yılından beri ''Küçük Kagan'' (Hsiao-k'o-han) lık mevkinde bulunuyordu [176].
Ancak uzun zamandan beri süre gelen isyanlar ve iç savaşlar
devleti temelinden sarsmıştı.
Zaten İnel Kagan'ın tayin edildiği görevde herhangi bir başarısına rastlanmamaktadır.
Sadece 714 yılının bahar aylarında Tongra Tegin ve Huo-pa İlteber ile süvarilerle
Beşbalık (Pei-t'ing)'ın kuzeyine saldırmışlar ve Tongra Tegin öldürülmüş;
İlteber ise söz konusu başarısızlık üzerine geri dönmeye korkup Çin'e sığınmıştı.
İnel'in ise akıbeti daha doğrusu merkeze döndükten sonraki durumu
(yani cezalandırılıp, cezalandırılmadığı) belli değildir [177].
Halbuki 699 yılında İnel, çok önemli bir göreve gelmişti.
O vakit Kapgan, kardeşi Tu-hsi-fu-yu Sol Kanat (doğu) Şad'ı,
ağabeyi Kutlug'un oğlu Bilgeyi Sağ (Batı) Kanat Şad'ı tayin etmiş,
her ikisinin üzerine de, kendi oğlu İnel'i Küçük Kagan (bir diğer adı Fu-chü/Bögü)
olarak vazifelendirmişti.
On-Okların idarecisi olan İnel, ayrıca To-hsi (Geniş Batı) anlamlı bir unvana da sahipti.
Dolayısıyla İnel'e geleceğin büyük kaganı gözüyle bakılmasını isteyen Kapgan,
şimdiden onu hazırlıyordu.
Ama kaynaklardan anladığımıza göre
onun savaş meydanlarında belirgin bir başarısı yoktu.

Devlet her tarafını isyanların sardığı dönemde İnel başarılı olmadı.
Bunun üzerine Kül Tegin, bütün boyunu toparladı [178].
Kapgan'ın oğlu Küçük Kagan'ı ve ona bağlı olanları saf dışı etti.
Sonra ağabeyi Sol Bilge prensi (Tsou Hsien-wang)
Mo-chü-lien'i yani Bilge'yi tahta geçirdi.
Mo-chü-lien'in hükümdar olduktan sonra unvanı Bilge Kagan oldu [179].

Bilge Kagan'ın Çin kaynaklarındaki adı Mo-chi-lien'dir.
Ancak o kagan olmadan önce daha çok Hsiao-sha (Küçük Şad) adıyla anılmıştı.
Kaynaklarda karakteri insancıl, arkadaşça diye nitelendirilmiştir.
Yine bütün Çin kaynakları onun kendi başarısı ile tahta çıkmadığını,
kardeşinin sayesinde bunu gerçekleştirdiğini bildirmektedir.
Kül Tegin ağabeyinin kagan olmasını sağladıktan sonra kendisi
Sol Bilge Prensi (Tsuo Hsien-wang) olup askeri işlerin idaresiyle meşgul olmuştur [180].
Kapgan öldükten sonra ortaya çıkan taht mücadelelerinde ''Kül Tegin'in,
Kapgan'ın idari işlerdeki bütün vezirlerini öldürdü.
Kaynaklarda sadece Tonyukuk'u Bilge'nin kayınpederi olması sebebiyle sağ bıraktı
ve tekrar görev verdiği'' şeklinde bir ifade vardır [181].
O sırada 70 yaşından fazla olan Tonyukuk'a, halk tarafından saygı duyuluyordu.
II. Gök-Türk Devletinin hızla büyümesinde büyük rol oynayan Tonyukuk,
Kapgan döneminde yukarıda bahsettiğimiz boy isyanlarının bastırılmasında da
önemli vazifeler üstlenmişti.
Dolayısıyla onun sırf Bilge'nin kayınpederi olması sebebiyle değil,
II. Gök-Türk Devleti için gerçekten eşsiz bir şahsiyet olması,
halk tarafından çok sevilip saygı duyulması neticesinde hayatına kastedilmeyip
sağ bırakıldığı sonucuna varmak mümkündür.
Zaten daha sonra gelişecek olaylarda Tonyukuk'un oynadığı rol
ve onun görüşlerine verilen diğer söylediklerimizi desteklemektedir.

Kaynakça

Gök-Türkler I-II-III, 3 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 365-366, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl