4- Boy İsyanlarının Devam Etmesi ve Tonyukuk'un Devlet İşlerini
Planlama Görevine Getirilmesi
II. Gök-Türk devletinde taht değişikliği olmasına rağmen, boyların isyanları durmadı.
Ülkenin batı tarafında çok önemli bir alanı kaplayan
ve kalabalık bir nüfusa sahip olan Türgişler (Kara Türgiş),
717 yılında Su-lu liderliğinde bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Kaganlığını ilan etmeden önce Su-lu, çor unvanını taşıyordu.
Bağımsızlığını ilan ettikten sonra başkentini Talas Irmağının kuzey batısındaki
Kuz-uluş [182] (Balasagun)'a taşıdı
ve uzun bir süre Maveraünnehir'den doğuya doğru ilerlemek isteyen
Arap kuvvetlerini durdurdu [183].
Bilge, kagan olduktan sonra devleti yeniden güçlü duruma getirmiş
ve töreleri yeniden uygulanmaya başlamıştır.
Devlete hakim olur olmaz mücadeleye devam eden Bilge,
Selenga Irmağı boyuna ilerleyip Karagan geçidinde Uygurları ağır bozguna uğrattı.
Mağlup olan Uygur İlteberi doğuya doğru kaçıp gitmişti.
Uygurların hayvanları özellikle at sürüleri Gök-Türklerin eline geçti (716).
Bilge kıtlık sebebiyle uzun süredir açlık çeken halkını
bu at sürüsüyle doyurmuştu.
717 yılında da uzun zamandan beri Gök-Türklere isyan bayrağını açmış olan
Oğuzlardan bir grup kaçıp Çin'e gitti.
Bilge onların kaçışına çok üzülmüş
ve geride kalan mallarını yağmalayıp kadınlarını, çocuklarını ele geçirmişti [184].
Zaten Çin kaynakları da onun tahta geçtikten sonra
Türgişlerin bağımsızlığını ilan ettiğini,
Kıtan (Ch'i-tan) ve Tatabıların (Hsi) gidip T'ang hanedanına bağlandıklarını
Gök-Türk boylarının çoğunun devlete güvenlerini kaybedip
ayrıldıklarını bildirmektedir [185].
Boyların çoğu yukarıda belirtildiği gibi yaklaşık on yıldan beri
Gök-Türk Devleti ile savaş halinde idiler savaşların uzun sürmesi,
sıkıntıların devam etmesi ortak devlete bağlı olan boyların da güvenlerini kaybedip
ayrılmalarına sebeb oluyordu.
Ayrılanlar bundan sonra kendilerine güvenilir bir hükümdar arayacaklardı.
İşte böyle bir anda Bilge, çareyi Tonyukuk'u iş başına getirmekte buldu.
Yetmiş yaşından fazla olan ve herkes tarafından hürmet edilen Tonyukuk
engin devlet tecrübesine sahipti.
O, bundan sonra planlayıcı (Mou-chu) yani stratejist olacaktı [186].
Daha önce boyuna dönmüş olan Tonyukuk geri çağırılmıştı.
Tatabı halkının kendisiyle ilişkisini kesmesi ve Çin imparatoruna bağlanması üzerine
717 yılının yazında sefer düzenleyen Bilge, onlarıbozguna uğrattı.
At sürülerini ve bütün mallarını ele geçirdi.
Bundan sonra toparlanıp giden Tatabılar, Kadırkan Dağlarına yerleştiler [187].
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 3 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 366-367, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl