b- Ch'i-min'in Çinlileşmek İstemesi
603 yılının sonunda Doğu Gök-Türk devleti tahtına kesin olarak oturan Ch'i-min,
Çin'e bağlılığını sürdürüyordu.
Bunu daha sonra Sui imparatorluğu topraklarını istila eden Ch'i-tanların bastırılmasına
yirmi bin süvari göndererek göstermişti.
Aradan birkaç yıl geçmesine rağmen Ch'i-min,
Çin'in kuzeyinde kaganlık yapmaya alışamadı.
599-603 yılları arasında Çin'de yaşadığı devrede Çin kültürünün etkisinde kalmıştı.
Bozkırın sert iklimi ve zor hayat şartlarının yanında
güneyde sıcak ve nemli hava,
kolay hayat tarzı Ch'i-min'e çok tesir etmiş,
dolayısıyla Çin'e hayranlık duymaya başlamıştı.
Kendisinin kagan olması yolunda Çinlilerin uzun zaman verdiği destek
ve yardımlar sebebiyle de Ch'i-min'in Çin'e minnettar kaldığını söylemek mümkündür.
Bundan dolayı 607 yılının ilk baharında Çin sarayına imparatoru ziyarete geldiğinde,
Ch'i-min Kagan, Çinliler gibi yaşamak istediğini bildirdi,
imparator Yang, onun teklifini kabul etmedi.
Ertesi gün tekrar arzusunu ısrarlı bir şekilde bildiren Ch'i-min'in bu tavrını imparator
''Gök-Türklerin artık tamamen çözülmesi'' şeklinde yorumladı.
Sonra Ch'an-yü'nün çözüldüğünü
bunun kendi bakanlarının bir başarısı olduğunu söyledi.
Bütün vezirlerine işlenmiş güzel ipeklerden bol bol bağışladı [345].
Hunlar zamanına atıfta bulunarak onların yıkılıp Ch'an-yü unvanlı hükümdarlarının
(Hu-han-ye) Çinlileşmesiyle Ch'i-min'in durumunu aynileştiriyordu.
Aynı yılın haziran ayında imparator Yang,
kuzey eyaletlerinde keşfe çıktı.
Bir ay sonra Ch'i-min Kagan oğlu olan T'uo-t'e Tegin'i
imparatorun bulunduğu yere gönderdi.
Arkasında da ağabeyinin oğlu Pi-li-chia (Bilge) Tegin'i
yine imparatorun konvoyuna gönderdi.
En sonunda tekrar elçi yollayıp, Çin sınırlarına girerek,
imparatoru bizzat karşılamak istediğini bildirdi ise de
Çin imparatoru bunu kabul etmedi [346],
imparator Yang'ın konvoyu Yü-lin mevkisine geldiğinde,
Ch'i-min Kagan ve hatunu İ-ch'eng prenses seyyar saraya (imparatorun otağı) gelip,
onu ziyaret ettiler.
Ch'i-min, Sui imparatoruna üç bin baş at sunarken,
memnun kalan Çin imparatoru Yang karşılık olarak on iki bin top ipek sundu [347].
Ch'i-min Kagan'ın bu davranışlarından iyice cesaretlenen Sui imparatoru,
Çin sınırlarından çıkıp, Gök-Türk ülkesine girmeye karar verdi.
Bundan sonra Chou-chün'e yöneldi.
Kendisinin bu yeni teşebbüsünden Ch'i-min endişelenebileceğini göz önüne alarak,
Ch'ang Sun-sheng'ı onun yanına yolladı.
Bu elçi Ch'i-min'in yanına vardığında
Doğu Gök-Türklerine bağlı boyların reisleri de toplanmıştı.
Ch-'ang Sun-sheng, bazı boyların isyan niyetinde olduklarını,
dolayısıyla oraya gelecek olan imparatorun tehlikede bulunduğunu ima etti.
Bunun üzerine Ch'i-min de gerekli tedbirleri aldı.
Bütün boylar Yü-lin'den Ch'i-min otağına üç bin li uzunluğunda
bin adım genişliğinde bir yol düzenledi [348].
Ch'ang Sun-sheng'ın kendi geleceği yolları temizleyip,
muhafaza altına almasından çok memnun olan imparator Yang,
ona hayran olmuştu.
Bu sırada Ch'i-min Kagan, Çin imparatoruna elçiyle mektup göndermiş,
Çinlileşmek isteğini açıkça bildirmişti.
Söz konusu mektupta önceki imparatorun (Wen) çok büyük iyilikler
yaptığını söyleyen Ch'i-min,
Gök-Türk ülkesinden laçarak onun yanına sığındığını ölecek iken,
beslenip hayat bulduğunu, sonra kagan olup, Gök-Türk ülkesine döndüğünü,
şimdi imparatorun vassalını ziyaret ederek şereflendirdiğini,
bundan faydalanarak, boylarına liderlik edip, Çinliler gibi giyinmek,
yaşamak istediğini belirtti.
Fakat, imparator yine kabul etmedi.
Eylül ayında Ch'i-min'e cevabı mektup gönderen imparator Yang,
''Gobi çölünün kuzeyinin tam olarak sakinleşip Çin'e bağlanmadığını ileri sürerek,
madem iyi niyetli ve Çin'e bağlı olduğunu söylüyor;
o halde hala uzaklarda savaşa ihtiyaç var iken
neden elbise değiştirip Çinlileşmek istediğini'' sordu [349].
Ch'i-min Kagan ile hatunu İ-ch'eng'ın Çin'e gelişi sırasında imparator Yang,
Shih Yang adlı bir bakanını onları karşılamak üzere gönderdi.
Ch'i-min ve hatununun gelişinde büyük bir gösteri yapmak isteyen Sui imparatoru,
içinde birkaç bin insanın oturabileceği büyük bir çadır kurdurttu.
Bu büyük çadırda Ch'i-min'in şerefine muhteşem bir eğlence tertip etti.
Dans edildi ve müzik çalındı.
Gök-Türklerin yanında Soğdlular da hayran kalmışlardı.
Orada bulunan bütün yabancılar (Gök-Türk, Soğd, Hsi, K'u-mo-hsi vb.) sığır,
koyun, at ve deveden on milyonlarca sundular.
Bunları sunarken de birbirleriyle adeta yarış etmişlerdi.
Arkasından tören sırasında yirmi milyon top ipek Ch'i-min'e sunuldu.
Ona sunulanlar, diğer sunulanların hepsinden farklı idi.
Üstelik savaş arabasına koşulan atlardan verilmiş
ve onun sancağının propagandası yapılmıştı.
Ch'i-min'in ismini özel olarak selamlayan imparator,
onu bütün prenslerin, beylerin üstünde bir yere oturtmuş, özel ilgi göstermişti.
Doğu Gök-Türk devletini Ch'i-min liderliğinde hakimiyeti altına alan
Sui imparatoru Yang, tertip ettiği bu eğlence sayesinde,
onun Çin nazarında diğer yabancılardan üstün ve farklı olduğunu göstermişti.
Esasen onun niyeti Ch'i-min sayesinde bütün kuzey ülkelerini kontrol etmek idi.
Fakat, Çin imparatorunun yabancıları Çin topraklarına sokması ve yakınlaşması
bazı Çinli devlet adamların memnun etmiyordu,
imparatorun nedimelerinden Ho ch'ou ''Gök-Türklerin, Çin'in boş yerlerini,
dağlarının yapısını öğrendiklerini,
bu sebepten daha sonra tehlike oluşturacaklarını'' ima etti [350].
Bu eğlence törenlerinden sonra Gök-Türk topraklarına giren
Çin imparatorunu kaşılamak için Ch'i-min,
imparatora bir çadır hazırladı, imparator, onun çadırını ziyaret ettiğinde,
bir kap içkiyi yerlere yatarak hürmet gösterip ona sundu.
Ch'i-min'in ileri gelen adamları da bu esnada yerlere kapanmıştı.
Böylesine kaşılanmaktan çok memnun olan imparator,
Büyük Hun imparatorluğu döneminde Hu-han-ye ve dönemeini hatırlatan bir şiir söyledi.
Arkasından Ch'i-min ve hatununa birer çömlek altın sundu.
Ayrıca çok miktarda renkli elbise, örtü,
yatak ve benzeri şeyleri teginler ve daha aşağı rütbelerde olanlara,
makamlarına göre farklı olarak verildi.
Bundan sonra geri dönen imparatoru,
Ch'i-min, Çin sınırlarına kadar takip etti.
Sui hanedanı topraklarına ulaşıldığında imparator, onu geri gönderdi.
Ch'i-min Kagan'ın Çinlileşme isteği bir türlü dinmiyordu.
608 yılında da bu arzusu yolunda faaliyetlerde bulundu,
Ağustos ayında Çin sarayına giden Ch'i-min için Sui imparatoru,
Wan-shou-shu'da bir kale yaptırttı.
Kalenin içinde ev oda inşaa edilmişti, içine Çin yatakları,
perdeleri ve benzeri zengin eşyalar konulup,
burada ikamet eden Ch'i-min'in gözü bir nebze boyandı.
Aynı yıl Hami kalesini ele geçirmek isteyen Çin ordusuna
yardımcı gönderme kararı alan, Ch'i-min göndermedi.
Bunun sebebi de Hami'yi ellerinde bulunduran T'u-yü-hunların,
küçük oğlu Baga Şad (daha sonra İl Kagan)'ın annesinin ülkesi olmasıydı.
Ch'i-min'in gitmemesi üzerine Hami'liler hazırlık yapmaktan vazgeçtiler.
Ancak Çinli kumandan Hsie Shih-hsiung,
hazırlıksız yakaladığı şehir ve kalaeyi ele geçirdi.
Han hanedanı zamanında yapılmış olan eski kaleyi tamir için
binden fazla zırhlı muhafız bırakıp geri döndü [351].
609 yılının ilkbaharında tekrar Çin sarayına gelen Ch'i-min'e
aşırı hürmet gösterilip, çok miktarda hediye bağışlandı [352].
Bu devrede Kore (Kao-li)lilerin,
Doğu Gök-Türk devletiyle yakınlaşmak için Ch'i-min'e elçi gönderdikleri görülmektedir.
Ancak, Ch'i-min, Çin'in aleyhine herhangi bir ittifaka girmeyi reddetmiştir.
Kore elçisi sonra imparatorun huzuruna geldiğinde Sui imparatoru ona ülkesine gidip,
krallarının derhal gelip itaat ettiğini bildirmesini söylemesini istemiş;
aksi takdirde Ch'i-min'i üzerine saldırtacağını açıklamıştır [353].
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 1 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 75-77, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl