5- Çin'e Karşı Akınlar
Aynı yıl içerisinde Ping eyaletine hücum eden Kutlug ve Tonyukuk,
Ch'an-yü askeri valiliğinin topraklarını ele geçirmeye başladılar.
Daha da ileri giderek Lan eyaleti askeri valisi Wang Te-mao'yu öldürdüler.
Bu zafer onların T'ang imparatorluğuna karşı kazandıkları
ilk önemli askeri başarıları idi [50].
Lan eyaletinden ayrılarak Ting eyaletine doğru ilerlediler ve orayı yağmaladılar [51].
T'ang imparatorluğu söz konusu Gök-Türk hücumlarına karşı
P'ei-p'ing eyaletinin askeri valisi Yüan-kui'i bir ordu ile gönderdi.
Yüan-kui, Kutlug'un ordusuyla savaşmaya cesaret edemedi.
Şehrin kapılarını açtırıp, duvarlarına sancak astırttı.
Herkes saklandığı için şehir boş kalmıştı.
Gök-Türkler bu durum da şehirde tuzak olacağını düşünerek girmediler ve geri çekildiler.
Bu arada söz konusu eyaletin Çinli vatandaşlarından Li Chia-yün,
Gök-Türkler lehine çalışarak gizlice etrafına adam toplamış ve teşkilat kurmuştu
Yüan-kui onu öldürüp adamlarını cezalandırdı [52].
Geri çekilmelerine rağmen Gök-Türklerin, özellikle Türklerin yaşadığı Kui eyaletine [53]
ve Ch'an-yü askeri valiliğine akınları sürüyordu.
Bu valiliği kuşatıp, Ssu-ma unvanlı valisi Chang Hsing-shih'yı öldürdüler.
Akabinde Wei eyaletine girip askeri valisi Li Ssu-chien'i ortadan kaldırdılar.
Gök-Türk hücumlarının ardı arkası kesilmiyordu.
Feng eyaleti de Gök-Türklerin akınlarına maruz kalırken
buranın askeri valisi Ts'ui Chih-pien,
Chiao-na dağında esir olarak yakalandı [54].
aynı sıralarda Tonyukuk'un kumanda ettiği ordulara karşı
Çin imparatoru tarafından gönderilen Tai bölgesi askeri valisi Hsie Jen-kui,
Gök-Türk ordusunu mağlup etmeyi başardı.
Aslında Tonyukuk daha önce ölmüş olduğunu sandığı
Hsie Jen-kui'in kumandan vazifesiyle geldiğine inanmamış,
Çinlilerin bir hile yaptığını zannetmişti.
Fakat aı geçen Çinli general başındaki zırhı (miğfer) çıkarıp
Gök-Türklere gösterince onlar da şaşırmışlardı.
Tonyukuk ve diğerlerinin şaşkınlığından faydalanan Hsie Jen-kui karşı taaruza geçip
Gök-Türkleri mağlup etti.
On bin Gök-Türk savaş meydanında hayatını kaybetmiş,
yirmi binden fazla esir düşmüş,
üstelik otuz bin baş hayvan (deve, at, sığır ve koyun) Çinlilerin eline geçmişti.
Kendilerini kurtarabilenler geri çekildiler [55].
Kazandıkları bu savaşın devamında Çinlilerin herhangi bir askeri başarıları hakkında
kaynaklarda bilgi yoktur.
Dolayısıyla Çin ordusunun geri çekildiği anlaşılmaktadır.
Gök-Türklerin ardı ardına T'ang İmparatorluğu'nun kuzey sınırlarına
akınlar yapmaları üzerine gönderilen Çin ordularını mağlup edip
kumandanlarını öldürmeleri ya da esir almaları,
T'ang İmparatorluğu sarayında büyük bir endişe doğmasına sebep olmuştu.
Orada yapılan müzakerelerde Feng eyaletinin Gök-Türklere bırakılması teklif ediliyordu.
Ahalisi boşaltılıp güneye göç ettirilecekti.
Ancak T'ang Hsiu-ching isimli devlet adamı söz konusu Feng eyaletinin
M.Ö. ki devirlerden beri Çin toprağı olduğunu,
sadece Sui hanedanının son zamanında Gök-Türklere terk edilip,
ahalisinin daha güneydeki Ling ve Hsia eyaletlerine göç ettirildiğini,
bundan sonra Çin'in içlerine giren Gök-Türklerin
Ling ve Hsia eyaletlerini sınır haline getirdiğini söyledi.
649'lu yıllarda Feng eyaletinin yeniden canlandırıldığını
ve ahalisinin tekrar boşaltılmasından vazgeçildi [56].
683 yılının sonunda T'ang hanedanının sağ muhafızları generali olan
Ch'eng Wu-t'ing'e Ch'an-yü büyük general askeri valiliğini
yeniden Çin'e bağlama vazifesini veren imparator,
kuzey sınırlarında hummalı bir şekilde savunma hazırlıklarına başladı [57].
Bundan birkaç ay önce Lan eyaletine akın yapan Gök-Türkler
oranın Çinli kumandanı tarafından geri püskürtülmüşlerdi [58].
684 yılında Kutlug'un bizzat kumanda ettiği ordular Shuo eyaletine akın yaptılar [59].
685 yılının başında Tai eyaletine giren Gök-Türklerin artık Çin'in
daha içlerine uzanmaya başladıkları anlaşılmaktadır.
Her iki eyaletin sivil memurları da yağmalanmaktan kendilerini kurtaramamışlardı.
Onları kurtarmak, Gök-Türk akınlarını durdurmak için oraya giden
general Shun-yü Ch'u-p'ing öldürüldü [60].
Bu yılın sonuna doğru Gök-Türk akınlarını durduramayan Çinliler,
yüksek rütbeli vezirlerden Wei Shih-chia'ya,
Yen-jan-tao (kuzeydeki askeri valilik) büyük başkumandanı unvanını vererek,
Gök-Türkler üzerine yolladılar.
Fakat hiçbir başarı kazanamayan adı geçen kumandan bir yıl sonra geri döndü [61].
Kutlug liderliğinde Gök-Türk akınları 686 yılında da devam etti.
Bu sefer T'ang hanedanı imparatoriçe Wu, büyük general Hei-ch'ih Ch'ang-chih'yı
Gök-Türk hücumlarını önlemek maksadıyla göndermişti.
Liang-chih mevkisine gelindiğinde üç binden fazla Gök-Türk ile karşılaştılar.
Gök-Türkler Çin askerlerini görünce hemen atlarından inmiş, zırhlarını giymişlerdi.
Bunlara taaruz eden Hei-ch'ih Ch'ang-chih, onları önce mağlup edip geri döndü.
Ancak, geceleyin Gök-Türkler yine geldiler.
Bu sefer sayıları çok fazla olduğundan savaşa cesaret edemeyen Çinli kumandan
bulunduğu yerin etrafına adamlar gönderip kuru ağaç toplattı.
Daha sonra bunları karargahının ortasına yığdırarak büyük bir ateş yakıldı.
O esnada güney tarafından rüzgar çıktı.
Rüzgarın şiddeti ateşi artırdığından
Gök-Türkler güneyden kurtarma ordusunun geldiğini zannederek,
hemen daha geri çekildiler [62].
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 3 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 336-339, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl