Gök-Türkler I-II-III, 1 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 217, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl
Elli bir yıl süren Çin hakimiyeti ve karışıklık döneminden sonra
Doğu Gök-Türk Devletinin son hükümdarı İl Kagan (Hsie-li)'ın soyundan gelen Kutlug,
yaptığı başarılı savaşlar sonucu 682 yılında II. Gök-Türk devletinin bağımsızlığını ilan etti.
Böylece II. Gök-Türk devleti kurulmuş,
Çin hakimiyetinin baskısı kırıldıktan sonra
diğer bütün Türk boyları hürriyetlerine kavuşmuş oluyordu.
Kutlug'un kazandığı mücadele aslında Çin esaretine karşı başlayan bir hareketin
üçüncü aşaması idi.
679'da patlak veren ilk ayaklanma teşebbüsünün liderleri arasında
Kutlug'un adı görülmemektedir.
A-shih-te Feng-chih ile A-shih-te Wen-fu,
A-shih-na Ni-shu-fu'yu kendilerine kagan adayı seçmişlerdi.
Onların başlattığı ilk isyan hareketi başarısızlığa uğrayınca A-shih-te Wen-fu
ikinci bağımsızlık savaşına girişti.
Fakat, Çinlilerin hileleri ve baş gösteren yiyecek sıkıntısı
bu hareketin hedefine ulaşmasını engelledi.
İkinci bağımsızlık teşebbüsünün başarısızlığa uğramasının neticesinde
elli dört Gök-Türk reisi teslim olduklarında
öldürülmeyeceklerine dair söz verilmesine rağmen,
Çin başkenti Ch'ang-an'ın doğu pazarında idam edildiler.
Çinlilerin elinden kendini kurtarmayı başaran Kutlug,
Çogay-kuzı (Ts'ung-ts'ai dağı)'ya sığındı.
Onun bu mevkiye varışı Gök-Türkler için adeta bir dönüm noktası oldu.
Burada kendini Çin baskısından korumak imkanı bulduğu gibi
Dokuz Oğuzların sürülerini yağma etti.
Bu şekilde kuvvetinin arttığını görünce de bağımsızlığını ilan ederek
II. Gök-Türk Devletini resmen kurdu.
