6- Tardu'nun Sonu ve Ch'i-min'in Doğu Gök-Türk Devleti'nin Kaganı Olması
Çin baskısı ve arka arkaya gelen mağlubiyetler neticesinde
Tardu'nun askeri gücü çok zayıflamıştı.
Bundan faydalanan Töles boyları birerr birer ayaklanmaya başladılar.
Ssu-chie (İzgil), Fu-li (Börü), Chü-hun, Hu-sa,
A-pa ve P'u-ku gibi daha isimlerini öğrenemediğimiz
ondan fazla Töles boyu ayaklanmıştı [337].
Batı Gök-Türklerin [338] Ch'u-lo [339] Kagan ve yabgusu
Tölesler tarafından mağlubiyete uğratılınca, isyanın önü bir türlü alınamadı.
Doğudaki Moğol kabilelerinden K'u- mo-hsi,
Hsi ve beş boy da harekete geçtiler.
Ülkesi karışan Tardu, T'u-yü-hunlara sığındı [340].
Bundan sonra onun akıbeti hakkında kaynaklarda bilgi bulamıyoruz.
Dolayısıyla 603 yılının sonunu Tardu'nun nihayeti olarak kabul etmek durumundayız.
Tardu'nun ortadan kalkmasıyla boş kalan Gök-Türk tahtına,
Çin'de onlara tabi olarak yaşayan Ch'i-min oturdu.
Ch'ang Sun-sheng'ın refakatinde Gök-Türk ülkesine yönelerek
Ta-li kalesinden ayrılmıştı.
Ancak Doğu Gök-Türk devletinin merkezi Ötüken'e gitmedi.
Gobi çölünün doğusunda Chi-k'ou (çölün ağzı) diye adlandırılan mevkiye yerleşti [341].
Onun Ötükün'e gitmeyip,
Sui hanedanına yakın bir mevkide bulunmasıyla,
normal olarak Çin'in daha çok tesirinde kalacak,
diğer taraftan herhangi bir isyanla karşılaştığında Çin'e sığınabilecek
veya yardım alabilecek idi.
Çinli Ch'ang Sun-sheng'ın askeri desteğiyle
güvenli bir şekilde Chi-k'ou'ya yerleşen Ch'i-min Kagan'a,
Tardu'nun ortadan kalkmasıyla başı boş kalan boyların çoğu itaat etti.
Doğu Gök-Türk devletinin tahtına Çin'e bağlı kagan geçmesine rağmen
ülkede bütün Ch'i-min'e itaat etmediği,
dolayısıyla Çin'e bağlılığı kabul etmediği anlaşılmaktadır.
Bunu Han bölgesi prensi Liang'ın
imparator Yang'a sunduğu 604 yılındaki bir rapordan anlıyoruz.
Prens, Gök-Türklerin kuvvetlendiğini,
Çin'in mukabil askeri hazırlıklar yapması gerektiğini söylemişti.
Bu rapor uyarınca hemen askeri hazırlıklara başlandı.
Gök-Türkler sık sık hücuma geçip Çin sınırlarına tecavüz ettiler.
Gök-Türklere karşı savaşmakla vazifelendirilen prens Liang mağlup edildi.
Söz konusu Gök-Türk alanlarının hangi kumandan veya hangi boy tarafından yapıldığı
kaynaklarda yazılmadığı için bilinememektedir [342].
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Çinli tarihçiler
Gök-Türklerin kazandığı askeri başarıları bir-iki karakterle kısaca ifade ederlerken,
Çinlilerin elde ettiği başarıları gayet teferruatıyla zikretmektedirler.
Yine aynı yıl Sui imparatoruna isyan eden Çinli kumandanlardan Wang Kui,
Gök-Türklere sığınmak istiyordu;
fakat yolda imparatorun kuvvetleri tarafından önü kesilmiş
o da kendini öldürmüştü [343].
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 1 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 73-74, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl