Taspar Kagan Devri (572-581)

2- Taspar Kagan Devri (572-581)

Mukan ölmeden önce oğlu Ta-lo-pien'in yerine
kardeşi Taspar'ın tahta geçmesini vasiyet etmişti.
Bundan dolayı Ta-lo-pien'in yerine Çince adıyla T'a-po,
Soğdça yazılı Bugut kitabesindeki adıyla Taspar, kagan oldu [131].
Taspar hakkında Çin kaynaklarındaki ilk kayıt
''Mukan kagan zamanından beri onun ülkesi çok kuvvetli olduğu için,
Çin'i zora sokan, sıkıştıran'' şeklindedir [132].
Gök-Türk devletinde bu taht değişikliğini yakından takip eden
Çin'deki iki devlet hemen harekete geçip,
yeni kaganla dostluk ilişkileri kurmaya çalıştılar.
Chou devleti işlenmiş ve ham ipekli kumaşlardan yüz bin top ipek sundu.
Ch'i devleti de onların saldırısından korktuğu için
acele çok miktarda hediyeyi bir elçi ile kagana ulaştırdı [133].
Her iki devlet tarafından iyi münasebet ataklarına maruz kalan Taspar Kagan,
ağabeyi Mukan gibi bu hakim durumdan gayet iyi faydalandı.
Zaten daha önce Chouların başkenti Ch'ang-an'da
binden fazla Türk kalmaya başlamıştı.
Bunlar Chou merkezinde çok rahat vaziyette oturuyorlar,
Çinlilerden farklı olarak etle besleniyorlardı [134].
Ayrıca iyi hürmet görüyorlar ve güzel elbiseler giyiyorlardı [135].

Taspar Kagan artık iki Çin devletini de
tamamen hakimiyeti altına aldığını düşünüyordu.
Bu sebeple etrafındakilere ''benim güneydeki iki vefakar oğlum
sebepsiz yere niye kavga ediyorlar'' diyordu [136].
Kuzey Çin devletleriyle arasında bu gelişmeler sürerken Taspar Kagan,
çok büyüyen ve genişleyen Gök-Türk devletinde
yeni bir idari teşkilatlanmaya gitti.
Ağabeyi ve devletin ikinci kaganı Kara'nın oğlu She-t'u'yu
Er-fu Kagan olarak doğu tarafına,
kardeşi Ju-tan'in oğlu Börü (Pu-li)'yü batı tarafına kagan tayin etti [137].
Bunların hepsinin unvanı
''küçük kagan'' idi ve Taspar Kagan'a bağlıydılar [138].

Bu suretle kaganlar kaganı seviyesine yükselmiş olan Taspar,
çok geniş sahaya yayılmış devleti daha iyi idare edebilmek için
böyle bir yolu seçmişti.
Birkaç yüz bin yay çeken süvarilerden müteşekkil
büyük bir Gök-Türk ordusuna sahip idi.
Amcası İstemi Yabgu, 552 yılından beri Tanrı Dağlarının kuzeyindeki
Ak-Tağ'da oturarak,
devletin batı kısmını idare ediyordu.

Bu sırada güneyde yani kuzey Çin'de
Chou-Ch'i mücadelesi olanca hızıyla sürüyordu.
Yukarıda bahsettiğimiz gibi her iki devlet de
Gök-Türklerle dost olabilmek için yarışıyorlardı.
WHTK'nun ifadesi [139] ile Çin devletleri ondan çok korktukları için
hazinelerini boşaltmışlar ve fakirleşmişlerdi.

Taspar Kagan, ağabeyi Mukan gibi her iki devlete de
kendi milletinin menfaatleri doğrultusunda politika uygularken,
daha sonra ağabeyinin aksine doğudaki Ch'ilere meylettti.
Aslında bu bir bakıma
daha evvel Gök-Türklerden aldığı yardımla güçlenen Choulara karşı
Ch'ileri tutma teşebbüsü devletin menfaatleri açısından gayet olumlu idi.
Ancak, Taspar bundan yeterince faydalanamadığı gibi
ülkeye Budizm tesirini sokmak gibi bir hata yaptı.

Ch'ilerle yakınlaşma siyaseti çerçevesinde Taspar,
572 yılının sonunda onlara elçi göndererek at sundu.
Ertesi yılın 12. ayında yine Ch'ilere elçi göndererek
bir prensesleriyle evlenmek teklifinde bulundu [140].
Bu arada Taspar'ın Choulara kesin olarak sırtını döndüğünü söyleyemeyiz.
Çünkü, aynı sıralarda (574 1. ay)
onlara da elçi gönderip at sundu [141].
Böylece daha önce yapılmış evlilik ittifakına bağlı olduğunu gösteriyordu.
Taspar'ın Ch'ilere karşı izlediği politika
yavaş yavaş bir hayranlığa dönüştü.
Bunda bir yağma sırasında ele geçirilip,
Ötüken'e götürülen Budist rahip (sha-men) Hui Lin'in büyük rolü vardı.
Bu rahip, kagana Ch'i ülkesinin çok zengin olmasındaki asıl sebebi
Budizm prensiplerinin ülkede uygulanmasından
ve de herkesin bu dine inanmasından kaynaklandığını söyledi.
Taspar da bunlara inandı.
Sonra Budistlerin kutsal kitaplarından Nie-p'an, Hua-yen,
Ching-min ve Shih-t'ung-lü istedi.
Ayrıca bir Budist pagodası (chia-lan) inşa ettirdi.
Tamamlandıktan sonra etrafında dolaşarak,
Ch'i ülkesinde dğmadığı için pişman olduğunu belirtti [142].
Böylece Taspar'ın Budizm tesirine girdiği görülmektedir.
Bu arada Ch'ilerden Liu Shih-ch'ing vardı ki;
bu şahıs Çin'in bütün yabancı komşularının dilinde anlaşabiliyordu.
Ch'i imparatoru ona Türk dilinde Nie-p'an-ching (nirvana) yazmasını emretti
ve Türkçe nüshası Lo Te-lin adlı elçi tarafından
Taspar Kagan'a tanıtıldı (575 sonu) [143].
Diğer taraftan 574-584 yılları arasında Hintli bir budist rahip
Gök-Türkler arasında kalarak Budizmi yaymaya çalıştı.
Ancak onun öğretmeyi hedeflediği başka bir Budist kitabı (Sutra) idi [144].

Her ne kadar Gök-Türklerle iyi münasebet tesis edilmiş ise de
Ch'iler yine zor durumda kaldılar. 
Çünkü, Choular onlara karşı büyük bir hücuma geçmişlerdi.

Mağlup olan Ch'ili kumandanlar imparatorlarına
Gök-Türklere sığınmayı tavsiye ettilerse de o kabul etmedi.
Bir ara kendisi Gök-Türklere sığınmak istediyse de fırsatını bulamadı.
Neticede Ch'i devleti yıkılırken,
toprakları Chouların eline geçti [145].

Diğer taraftan Chou ordularına mağlup olan Fang-yang prensi Kao Chao-i,
Pei-shuo eyaletini korumak için o tarafa yöneldi ise de
Chou kumandanlarından Shen-chü,
Ma-i'de onu sıkıştırdı.
Burada yapılan savaşta tekrar mağlup olan Kao-Chao-i
bu sefer daha kuzeye kaçıp Gök-Türklere sığındı.
Yanında ancak üç bin kadar insan kalmıştı [146].
Taspar Kagan, Kao Chao-i'nin babası
eski imparator Wen-hsüan'in kahraman birisi olduğunu
bu yüzden bütün Ch'ilerin kuzeyde hamisi olduğunu
Kao Chao-i'yi desteklediğini söyledi [147].

Bu esnada Chin-yang da Chou kumandanları tarafından fethedildi.
Ch'iler acele yardım istemek için Ho-hsi Yung-an'ı
Gök-Türklere gönderdi [148].
Fakat, elçi daha yolda iken Ch'i devleti yıkıldı.
Bundan dolayı elçi Taspar'ın yanına vardığı zaman
artık diplomatik pozisyonu değiştirilmiş
ve o sırada kalan T'u-yü-hun elçisinin alt tarafına oturtulmuştu.
Görüşme sırasında Ch'i elçisi,
Taspar Kagan'a ülkesi yıkıldığı için üzüntüsünden kendisini öldürmek istediğini,
ancak utandığını bu sebepten eline kılıç alıp,
savaşmak istediğini söyledi.
Onun bu cesur halinden memnun kalan Taspar,
kendisine yetmiş baş at sunarak,
Choulara karşı savaşması için ülkesine geri gönderdi [149].
Kao Chao-i'nin Gök-Türklere sığınmasından sonra
Ch'ilerin Ying eyaleti kumandanı Kao Pao-ning,
ona kendisini Ch'i imparatoru ilan etmesini tavsiye etti.
Neticede Kao Chao-i kendini imparator ilan ederken,
Kao Pao-ning de başbakan (başvezir) oldu.
Onları başından beri destekleyen Taspar Kagan,
Kao Chao-i'nin yanına yardım ordusu katarak, Çin'e geri gönderdi.

Gök-Türk ordusu 578 yazında (4. ay) Chouların You eyaletine saldırdı.
Ele geçirdikleri memur ve halkı yağma edip öldürdüler.
Chouların kumandanlarından Liu Hsiung askerlerine kumanda ederek,
onların karşısına çıktı ise de Gök-Türk ordusuna mağlup oldu.
Kendisi savaş meydanında öldürüldü [150].
Bu esnada Choular, Çin Seddinde
özellikle Ch'ing-k'ou'da tamir ve benzeri önlemler aldılarsa da
ilerleyen Gök-Türk akınlarını durduramadılar.
Altı büyük Çin ordusu Gök-Türklere karşı hazırlanmıştı.
5. ayda Chou imparatoru ordusuna bizzat kumanda ederek
Gök-Türklere karşı koymaya çalıştı.
Bu arada Choularda taht değişikliği olması sebebiyle
Gök-Türklerden gelmiş olan imparatoriçe,
imparatorun saygıdeğer annesi oldu.
572 yılında Türk asıllı prenses gözden düşmüştü.
Zor durumda kalan Chou hanedanı bu sayede
Gök-Türk baskısını azaltmaya çalışmış,
prensesin Türk asıllı olmasından faydalanmak istemişti.

Chou imparatoru Wu'nun ölümü Ch'i devletini yeniden canlandırmak isteyen
Kao Chao-i'yi sevindirdi.
Bu şekilde Tanrı'nın yardımını kazandığını düşünüyordu.
Arkasından ona destek veren Çinli kumandanlarından Lu Ch'ang-ch'i,
Fang-yang'ı istila etti.
Gök-Türk askerlerinden takviyeli Kao Chao-i onun yanına gitti.
Karşılık olarak Choular Shen-chü'yü, onu durdurmak için gönderdiler.
Kao Chao-i, You eyaleti askeri valisinin kuvvetleriyle dışarıya çıktığını görünce
bu müsait durumdan faydalanmak istedi.
Shen-chü'ye büyük bir saldırı yaptı.
Yardıma gelen Chouların büyük generali Yü Wen-en kumandasındaki ordunun yarısı
Gök-Türkler ve Kao Chao-i tarafından öldürüldü.
Fakat, Ch'i devletini yeniden canlandırmak için yapılan bu teşebbüs tamamlanamadı.
Chou kumandanı Shen Chü,
Fang-yang'ı kuşatıp yeniden ele geçirdi.
Ch'i kumandanı Lu Ch'ang-ch'i'yi öldürdü.
Bunu duyan Kao Chao-i beyaz yas elbisesi giyerek Gök-Türk ülkesine geri döndü.
Kao Pao-ning ise onun öldüğünü duyunca o da geri döndü
ve Ho-lung'u işgal etti [151].
Yine de Chou devletine itaat etmedi [152].

Bir taraftan Ch'i devleti bakiyelerinin umutsuz mücadeleleri sürerken,
diğer taraftan Gök-Türk akınları sürüyordu.
578 yılının 11. ayında başlayan hücumda Chiu-ch'üan kuşatıldı.
Büyük yağma yapıldıktan sonra
istediklerini elde eden Taspar Kagan geri döndü [153].
579 yılında (2. ay) Taspar Kagan,
Choulara elçi göndererek evlilik yoluyla barış yapmayı teklif etti.
Bunun sebebi hiç şüphesiz Taspar'ın artık
Kao Chao-i ve beraberindekilerin Ch'i devletini
yeniden kurmakta başarısız olduklarını görmesidir.
Choular, Taspar'ın teklifini hemen kabul ettiler.
Ancak, Prens Kao Chao-i'nin gönderilmesini şart koşuyorlardı [154].
Taspar buna yanaşmadı.
Üç ay sonra Gök-Türk taaruzları Chou topraklarına doğru yeniden başladı.
Taspar'ın orduları, Ping eyaletine yeniden girince,
telaşa kapılan Chou imparatoru, Shan-tung'un bütün ahalisini
Çin Seddinin tamirine davet etti [155].

580 yılının 2. ayında Choulara hediye gönderen Gök-Türkler,
Ch'ien-chin prensesi gelin olarak kabul ettiklerini bildirdiler [156].
Chou imparatoru Gök-Türklerin bu hareketinden tatmin olmamış,
beş eyaletinin prenslerini görüşmek üzere saraya çağırmıştı (5. ay) [157].
Bir ay sonra Ch'ien-chin prenses Shen-ch'ing
ve Ch'ang Sun-sheng tarafından Gök-Türklere götürüldü [158].
Ayrıca Ho Jo-i adlı bir elçi
özel olarak Taspar Kagan'a gönderildi.
Ch'i devletinin prensi Kao Chao-i istendi.
Bunun üzerine Taspar Kagan, Çin sınırlarına yakın bir yerde bir av düzenledi.
Ava Kao Chao-i'yi de çıkarmıştı.
Ma-i [159] yakınlarına gelindiğinde Kao Chao-i,
Ho Jo-i tarafından yakalanıp, başkent Ch'ang-an'a getirildi [160].
Gök-Türklerin desteği ile kuzeyde Ch'i imparatoru ilan edilen Kao Chao-i,
bir süre Choular için büyük tehlike oluşturmuştu.
Ancak, yaptığı yardımlara rağmen onun başarısız olacağını anlayan Taspar Kagan
politikasında değişiklik yaparak, Choularla evlilik ittifakı kurdu.

Kao Chao-i'yi de resmen değilse bile
planlanan bir tuzak neticesinde Choulara yakalattı.
Taspar, bu durumdan ülkesi için gerekli faydaları sağlarken,
Choular da kendileri için büyük bir tehlikeyi ortadan kaldırmış oluyorlardı.
581 yazında Taspar Kagan hastalandı, bir süre sonra öldü [161].

Kaynakça

Gök-Türkler I-II-III, 1 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 33-38, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl