2. 630-681 Yılları Arası Gök-Türk Tarihi Kaynakların Değerlendirilmesi
Milletimizin ismini ilk defa resmi devlet adı şeklinde kullanmak suretiyle
tarih sahnesine çıkan Gök-Türkler hakkında
araştırmalar Batı ilim aleminde XVII. asrın ortalarında başlamıştı.
XIX. yüzyılda da araştırmalar devam etti.
Ancak, bu yüzyılın sonunda
Orhun ve Tonyukuk yazıtlarının okunmasının başarılması
hiç şüphesiz Gök-Türk tarihine yeni boyutlar kazandırmıştı.
Yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen buluntular
ve yüzlerce mezar taşı kitabesi,
tarihimizin bu devresine ait bilgileri sağlam temellere otutturduğu gibi,
son derece faydalı ışık tutmuştur.
Özellikle Çince şahıs adları
ve unvanların Türkçelerinin anlaşılmasında
Gök-Türk harfli metinler en doğru kaynaktır.
Ancak, bahsettiğimiz yazıtlarda verilen bilgiler
daha çok yukarıda açıkladığımız Gök-Türk tarihi sınıflamasında
son devirle (682-744) ilgilidir.
bununla birlikte Kül Tegin ve Bilge Kagan yazıtlarının
doğu cephelerinde I. Gök-Türk Devleti ve onun kurucuları hakkında bilgi vardır.
İlim aleminde de malum olduğu üzere Gök-Türk tarihi hakkında
en teferruatlı bilgi bulabildiğimiz kaynaklar Çince yazılmıştır.
Gerek yıllık, gerekse ansiklopedik mahiyette yazılmış Çin kaynakları
muhteva bakımından Grek ve İslam (Arap, fars) kaynaklarından çok zengindir.
Dolayısıyla dünyada günümüze kadar Çince yazılı kaynaklar,
Gök-Türk tarihi araştırmalarında
tarihçiler tarafından daima ön planda tutulmuştur.
Gök-Türkler hakkında çalışan sinologların hepsi
bunları sadece batı dillerine tercüme etmekle kalmışlardır.
Daha doğrusu sinologlar uğraştıkları Çince bir metni tercüme etmişler;
bazıları birkaç metinle de mukayese yaparak yayınlamışlardır.
Gök-Türk tarihini anlatan bütün kaynaklar
göz önüne alınarak değerlendirme çalışması kitap halinde yapılmamıştır.
Fakat, bunun bazı makalelerde yapıldığına tesadüf edilmektedir.
Gök-Türk tarihinin 542-630 yılları arasını ihtiva eden
monografik bir çalışmayı daha önce yapmış
ve orjinalliğini gördüğümüz bazı begeleri Türkçe'ye tercüme etmiştik.
O zaman bu araştırmamızın devamı olan
630-681 yılları arasının kaynaklarından bazılarının
batı dillerine tercüme edilmediğini
ve teferruatlı bir incelemenin yapılmadığını gördük.
Bunun üzerine konuyla ilgili Çin kaynaklarındaki bilgileri taradıktan sonra
olayların gelişimine göre
bilgilerin sınıflamasını yaptık ve değerlendirmeye çalıştık.
Bu devreyi Çin kaynakları yazılış tarihleri sırasına göre T'ung T'ien,
Chiu T'ang Shu, T'ang Hui Yao, Ts'e-fu Yüan-kui, Hsin T'ang shu,
Tsu-chih Tung-chien ve Wen-hsien T'ung-k'ao'dur.
Adlarını zikrettiğimiz eserlerin muhtevaları
ve baskılarıyla ilgili bilgiler çalışmamızın sonunda verilmiştir.
T'ang hanedanının yıllıkları malzeme bakımından çok zengin olmakla birlikte,
kronolojik ve ansiklopedik eserler onlarla aynı seviyede bilgi taşımaktadır.
Çalışmamızın belgeler kısmında
daha önce herhangi bir batı diline tercüme edilmediğini gördüğümüz
T'ung T'ien adlı eserin
Gök-Türk tarihinin 630-681 yılları arasıyla ilgili metinlerinin Türkçelerini verdik.
Hsin T'ang Shu'nun Sir Tarduşlara ait kısmının
yine bu zamana kadar yapılmayan tam metin tercümesini ilave ettik.
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 2 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 224-225, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl