VIII. BELGELER
1-T'ung Tien
a. Doğu Gök-Türkleri (T'u-chüe Shang)
T'ung Tien Shang 197, 1070c: T'u-li Kagan, Shen-po-pi'dir ki;
Shih-pi Kagan'ın esas (kanuni) kadınından doğan oğludur.
Ayrıca Hsie-li'nin yeğenidir.
Sui hanedanının Ta-ye saltanat devresinin ortasında (611)
T'u-li henüz küçük yaşta iken Shih-pi,
onu Ni-pu Şad unvanıyla devletin
doğu merkezindeki askerlerini idare etmek üzere gönderdi.
Sui'in Huai-nan prensesi,
kuzeye gitti ve onunla evlendi.
Hsie-li tahta çıktığında T'u-li kagan oldu.
Merkezi You-chou'nun kuzeyinde idi.
T'u-li devletin doğu kanadında Hsi,
Hsi gibi ondan fazla boyu idare ediyordu.
Vergileri aşırı derecede artırdığı için
idaresindeki boyların çoğunun husumetini kazanmıştı.
Chen-kuan saltanat devresinin başında (627) Hsi gibi
diğer boylar gelip Çin'e bağlandılar.
Onun halkını kaybetmesine kızan Hsie-li,
Hsüe (hsie) yen-t'o' (Sir Tarduş)larla savaşması için gönderdi.
Yine bir taburunu (2500 kişilik) kaybetti.
Bunun üzerine tutuklandı ve kamçılandı.
T'u-li, önceleri Wu-te saltanat devresi zamanında (618-626 yılları)
T'ai-tsung ile dostluk kurdu.
T'ai-tsung'la kalpten bağlılık ile anlaşıp, yeminleşip gitti.
Sonradan Hsie-li'nin idaresi karıştı.
Hemen T'u-li'den asker istedi.
O karşı geldi.
Hsie-li tarafından saldırıya uğradı.
Çin'e adam göndererek saraya gelmek istediğini bildirdi.
T'ai-tsung, Emir ordusu generali Chou Fan'a T'ai-yüan'de hazırlık yapıp
T'u-li ve halkını karşılamasını emretti.
T'u-li kendi halkına liderlik ederek gelip teslim oldu.
T'ai-tsung onun karşılandığı törende derin hürmet gösterdi.
Çok iyi yiyecekler hediyelerle taltif edildi.
Dördüncü yılda Sağ Muhafızları Generali unvanı tevcih edilip,
Pei-p'ing prensliğine getirildi.
Bölgesinde yedi yüz hane besleyecekti.
Onun emrindekiler Shun eyaletine yerleştirildi.
Yine Shun eyaleti askeri valisi olarak selamlandı.
Boyların reisleri yabancı topraklara döndü.
T'ai-tsung dedi ki; ''Eskiden deden Ch'i-min perişan olup
asker ve atlarını kaybettiğinde bir tek kendisini Sui hanedanına atabildi.
Sui ailesi onu tahta geçirdi.
Bu sebeple kuvvetlendiğinde minnettar kaldı, asla Çin'e karşı gelmedi.
Baban Shih-pi'nin zamanına gelince o Çin'e zarar verdi.
Senin de yaşadığın gibi kendinden sonra
Çin'e hücum etmediği yaz yoktu.
Gök gerçek felaketi gösterdi.
Büyük afete uğradı.
Senin halkın karışıp dağıldı. Çoğu öldü. Sen bize gelip sığındın.
Ben seni eskiden Ch'i-min'in işi gibi kagan ilan etmiyorum.
Önceki kanunlar değişti.
Çin'in uzun süre emniyette olmasını istiyorum.
Senin ailen ilelebet yerleşecek,
tu-tu (askeri vali) unvanı alarak, benim ülkemin kanunlarına ihtiyaç var.
Bütün boy beslenecek, kendi aranızda savaşmayacaksınız;
eğer karşı gelirseniz yakalanıp ağır şekilde suçlanırsınız''.
Beşinci yılda (631) saraya çağrıldı Ping-chou'ya varırken
yolda hastalanıp öldüğünde yirmi dokuz yaşında idi.
T'ai-tsung onun için yas tuttu.
Chung-shu-shih-lang unvanlı Ch'en Wen-pen onun yazıtına yazdı.
Oğlu Ho-lo-hu yerine geçti.
T'u-li'nin kardeşi Chieh-she-shuai,
Chen-kuan saltanat devresinin başında (639) imparator,
Chiu-ch'eng-kung'u ziyaret ettiği sırada
gizlice kendi boyundan kırktan fazla kişiyle anlaştı.
Ho-lo-hu ile işbirliği yaptı.
Geceleyin beraberce Çinli askerlerin bulunduğu yere saldırdılar.
Dört önemli perdeyi aştılar.
Çinliler paniğe kapıldı.
Ok atışlarıyla ortalığı karıştırdılar.
Muhafızlardan onlarca öldürdüler.
Sun Wu-k'ai askerleriyle ileri atılıp savaştı.
Sonra geri çekilmeye başladılar.
Wei Suyu'nu geçmek ve kendi boylarıyla birleşmek için.
Takip edenler onları yakaladılar ve öldürdüler.
Ho-lo-hu, fermanında Ling-piao (wai)'a sürüldü.
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 2 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 295-296, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl