3- Çin'in Baskı Altına Alınması
Bu tarihten sonra hadiseler Kapgan'ın, Çin'deki T'ang hanedanı karşısında
durumunu daha da kuvvetlendirecek şekilde gelişti.
Çin'in kuzeydoğusundaki komutanı tayin ederken,
Nei-shih unvanlı Li Chao-te, harekat ordusunun sivil idarecisi (Ch'ang- shih) tayin edildi.
Sarayın kuş işleri ile ilgili memuru Su Wei-tao savaş bakanı oldu.
Shuo-fang bölgesi komutanı Ch'i Pi-ming,
Yen-men bölgesi komutanı Li To-tsu, Feng-an bölgesi komutanı Ch'en Ling-yin,
Han-hai (Gobi çölü) bölgesi komutanı T'ien Yang-ming
ve 18 generale kumanda ederek savunma hattı yaptı.
Çin ordusu yabancıların süvarileri ile karşılaştı.
Esas kuvvetleri göremeyince geri döndüler...''
Moğol asıllı Ch'i-tanlar, tabi oldukları T'ang hanedanına karşı isyan ettiler.
696 yılında (5. ay) aslen Ch'i-tanların reisi olup,
Çin adına Sung-mo bölgesinde askeri valilik yapan Li Chin-chung ile
Kui-ch'eng bölgesi askeri valiliği yapan Sun Wan-lao, Ying ilçesine saldırdılar.
Askeri barakaları yakıp yıktılar.
Vali Chao Wen-kuei'i öldürdüler [80].
Bu isyanı bastırmakta güçlük çeken Çin ordusu aciz kalınca
vaziyeti çok yakından takip eden Kapgan devreye girdi.
Çin için fedakarlık yaparak, Ch'i-tanları sindireceğini,
ancak karşılığında bazı isteklerinin olduğunu imparatoriçeye bildirdi.
Onun Çin'den istekleri gerçekten bir hükümdarın gütmesi gereken
devlet politikası açısından çok mühimdir.
Gök-Türk Devleti'nin bağımsızlığının olmadığı
ve devletin Çin hakimiyeti altına düşmüş olduğu devrede (630-680)
Çin'e göç etmiş olan kendi milletine mensup Türk boylarını geri almak istiyordu [81].
Sıkışık durumda olan Çin imparatoriçesi,
Sol İhtişamlı Muhafız Alayları Generali Yen Chih-wei'i Kapgan Kagan'a göndererek,
onu ''İyi Reform Yapan Kagan'' unvanını verip,
isteklerini kabul ettiğini bildirdi [82].
Gök-Türk kaganının isteğinin Çinliler tarafından kabul edilmesi
ve bunun kaynaklara yansıması Çin'in ne kadar zor durumda olduğunu göstermektedir.
Bu aynı zamanda Orta Asya'da Kapgan Kagan'ın prestijinin artmasına sebep oldu.
696 yılı Eylülünde Liang eyaletine saldıran Gök-Türklerden bir grup,
önce buranın askeri valisi Hsü Ch'in-ming'i esir aldılar.
Bu vali ordusunu teftiş ettiği sırada şehrin (kale) yakınına aniden pusu kuran
Gök-Türkler tarafından yakalanmıştı [83].
Bu arada Kapgan Kagan, Çin ile anlaşıp,
Yenisey bölgesini işgal etmekte olan Kırgızların üzerine yürüdü.
Çin kaynaklarında bulunmayan bu bilgiyi sadece
Tonyukuk'un yazıtında görmekteyiz [84].
Kapgan ve Tonyukuk idaresi altındaki Gök-Türk ordusu
''kar sökerek, ağaç dallarına tutunarak, bazen atları yedeğe alarak yolsuz vadilerden
Kögmen dağını aşıp, Yenisey kaynaklarında Anı Irmağı kıyısında Kırgızları bastırdı.
Han'ı öldüren Kırgız ülkesi teslim alındı [85].
Sıra üçlü ittifakın son halkası olan On Oklara (Sarı Türgiş) gelmişti.
Fakat tam bu sırada Kapgan'ın hatununun ölümü, onun geri dönmesine yol açtı [86].
Çünkü hatunu için yas törenine katılması gerekiyordu.
Yukarıda da söylediğimiz gibi,
Ch'i-tan isyanının bastırılmasından ve Çin'deki Türk boylarının geri dönmesinden sonra,
Kapgan Kagan'ın şöhreti ve gücü daha da artmıştı.
Bu arada İmparatoriçe Wu, kagana özel
''İlteriş Büyük Ch'an-yü ve Milli Davasında Başarılı Kagan'' unvanlarını
takdim ettiğini bildirmek için elçi gönderdi [87].
Bu unvanın Kapgan'a verildiği haberi daha Kapgan'a bildirilmeden
ve elçilik heyeti onun yanına ulaşmadan, 697 senesinin ilk aylarında Kapgan,
Çin'in Ling ve Sheng gibi eyaletlerine saldırdı [88].
Bu mevkileri muhafaza etmekte görevli Çin sınır generallerinin hepsi yenildi.
Ahali yağmalanmış, birçoğu öldürülmüş,
üstelik P'ing ordusu kumandan yardımcısı An Tao-mai mağlup olmuştu [89].
T'ang hanedanının imparatoriçesi tahtı ele geçirişinden sonra
devletin önemli mevkilerine kendi aile fertlerini getirmeye çalışıyor,
asıl imparatorluk ailesi olan Li'leri uzaklaştırmak için çaba sarfediyordu.
Bunda da epey başarılı olmuştu ki;
gerçek hanedandan sadece iki çocuk kalmıştı.
Bu durum Kapgan Kagan tarafından dikkatle takip edildiğinden kısa zamanda
Gök-Türkler ile Çin arasında büyük mücadelelere yol açacaktı.
Tabii ki, Kapgan kendi ülkesi ve milleti menfaatine bir şeyler kazanmayı tasarlıyordu.
Söz konusu fırsatı değerlendirmek için Türk hükümdarı 698 yılında (5. ay)
Çin'e elçi göndererek, kızının bir T'ang prensiyle evlendirilmesi yolu ile
akrabalık kurmayı ve müttefik olmayı teklif etti.
Kapgan evlilik teklifinin yanında çok önemli isteklerde bulunmuştu.
Onun asıl arzusu Gök-Türk Devleti'nin fetret devrinden sonra
Çin'in eline geçen ve onlar tarafından valilik haline getirilen (Ch'an-yü-tou-hu-fu)
toprakları tekrar devletine bağlamaktı.
Üstelik Gök-Türk Devleti'nin sınırları içinde
yüz elli yıldan fazla Soğdluları [90] da geri istiyordu.
Diğer taraftan Feng, Sheng, Hsia, Shuo, Ling ve Tai gibi altı eyalette yaşayan
Türk boylarını da talep ediyordu.
Hatta ekin tarlaları için 100 bin ölçek [91] darı,
3 bin takım tarım aleti ve on binlerce chin demir de istemişti [92].
Kapgan Kagan'ın Çin'den istekleri ve Çinlilerin, buna karşı aldıkları tavrı,
Çin elçi Tien Kuei-tao'nun biyografisinde bulabilmekteyiz.
Yen Chih-wei'in biyografisinde de epey malumat vardır;
ancak Tien Kuei-tao'nun raporları daha zengin ve önemlidir.
Kapgan'ın istekleri Çin sarayında uzun uzun müzakere edildi.
Neticede İmparatoriçe Wu ve başvezir Li Ch'iao,
söz konusu isteklerin yerine getirilmesinin
Çin açısından mümkün olamayacağına karar verdiler.
Bunu kagana bildirmek için Harem Ziyaretleri Müdürü unvanlı Tien Kuei-tao elçi olarak
Gök-Türk ülkesine gönderildi.
İsteklerinin reddedildiğini öğrenen kagan çok kızarak,
elçiye ağır hakaretlerde bulundu ve arkasından öldürmek için onu tutukladı.
Fakat, bu sırada Gök-Türk devlet adamlarından Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen) [93]
elçiyi öldürmenin Gök-Türk - Çin münasebetleri açısından iyi olmayacağını söyleyerek,
onu bu fikrinden vazgeçirdi.
Hadisenin bu şekilde neticelenmesinden telaşa kapılan Çinli devlet adamları
Yao Shou ve Yang Tsai-ssu evliliğin yerine getirilmesini, tuhumluk darı,
demir ve tarım aletlerinin gönderilmesini imparatoriçeye tavsiye ettiler [94].
Kapgan'ın istediği Gök-Türk ve Soğdlu aileler kuzeye geri gönderildi.
Öte yandan tarım aletleri, demir ve tohumluk darı da yollanması üzerine
Çin elçisi Tien Kuei-tao geri dönmek üzere serbest bırakıldı.
Sadece bu elçinin biyografisinde olan bir kayda göre
dönüşü sırasında ona merasim yapılmıştı [95].
Kapgan'ın kızıyla evlenecek kişi olarak da İmparatoriçenin ailesinden biri olan
Wu Yen-hsi-ou seçildi.
Daha önce Gök-Türk ülkesine giden,
tecrübeli Yen Chih-wei de adı geçen prense yardım etmek için vazifelendirildi.
Bu vazifeye tayin edilmesinden dolayı Yen Chih-wei'e ''Ayin Bakan Yardımcılığı''
rütbesi tevcih edilmişti (698 yılı 7. ay) [96].
Heyete askeri vazifeli olarak P'ei Huai-ku da ilave edildi.
Kapgan'ın kızını gelin almak için yola çıkan Çinli heyet,
Karakum (Hei-sha)'da bulunan Gök-Türk merkezine vardı.
Çinli heyet Kapgan'ın huzuruna çıktığında, kapgan onlara
''Benim kızımın Göğün oğlu Li sülalesinden birisi ile evleneceği şüpheli,
şimdi sen buraya Wu ailesinden birisi ile geldin.
Göğün oğlu olup olmadığı belli değildir.
Biz eskiden beri Li ailesiyle müttefikiz, şimdi duyuyorum ki;
Göğün oğlunun (esas Çin imparatorunun) soyu yok olmak üzere, sadece iki oğlu var.
Ben şimdi askerlerimle üzerinize yürüyerek genç olanı tahta geçireceğim'' dedi [97].
Sonra prens Wu Yen-hsio ve yanına gelmiş olanları tutukladı.
Refakat gayesi ile gelmiş olan Ayinler Bakan Yardımcısı
Yen Chih-wei'i Çin Kagan'ı ilan etti.
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 3 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 345-349, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl